Sport en sexe

[Lisa met een S]

Verdacht goed

‘Bent u eigenlijk een man?’ De vraag die tijdens het afgelopen WK atletiek aan de hardloopster Caster Semenya werd gesteld, zorgt ook in Nederlandse (amateur)sport af en toe voor ophef. Want een vrouw die met gemak alle wedstrijden wint, laadt snel de verdenking op zich.

In een beroemde scène uit de jarennegentigactiefilm On deadly ground – door sommigen beschouwd als de slechtste film aller tijden – stelt natuurbeschermer Forrest Taft (Steven Seagal) een prangende vraag aan de sadistische olieplatformwerker ‘Big Mike’ (Michael Caine): ‘Are you a man?’ Big Mike antwoordt zelfverzekerd: ‘Yes, I’m a man. I’ve got a big pair of balls right between my legs.’ Dat is klare taal die past bij Hollywood, waar de mannelijke en vrouwelijke sekse in de regel vrij eendimensionaal worden gedefinieerd.

De Zuid-Afrikaanse atlete Caster Semenya kreeg direct nadat zij twee maanden geleden op fenomenale wijze de 800 meter voor vrouwen had gewonnen op het WK atletiek in Berlijn, dezelfde vraag gesteld, maar dan door een journalist: ‘Are you a man?’ Ook de International Association of Athletics Federations (IAAF) is benieuwd naar het antwoord. Dat laat lang op zich wachten. De seksetest die Semenya van het IAAF moet ondergaan, is complex, want deze gaat veel verder dan een sluikse blik in de onderbroek. Uit een uitgelekt rapport zou blijken dat de atlete geen baarmoeder en eierstokken heeft, maar wel een inwendige zaadbal, die testosteron produceert. De internationale atletiekorganisatie heeft dat overigens niet bevestigd.

Nederlands kampioene baanwielrennen Natalie van Gogh wás een man – een jongetje althans, toen ze geboren werd. Maar nu is ze een vrouw, die niet méér testosteron in het lichaam heeft dan haar concurrenten, zei ze toen ze twee weken geleden na haar overwinning voor de zoveelste keer op dat punt werd ondervraagd.

Vooral in de sport botst het stereotiepe denken over mannen en vrouwen met de spelingen der natuur. Dat leidt tot terugkerende verwarring, met als jongste incident de commotie rond Semenya.

‘Ik vond het wel een heftige vraag van die journalist’, zegt Ella Witjes (52). ‘En verwachtte hij echt een antwoord? Semenya gaat toch niet zomaar zeggen: ‘Ja, ik ben een man en ik heb onterecht meegedaan aan de 800 meter voor vrouwen.’’

Witjes behoort tot de beste langeafstandsloopsters in haar leeftijdscategorie. Ze werd geboren in een dorpje in de Achterhoek. En ze werd geboren zónder geslachtskenmerken. ‘Ik had geen vagina, geen piemeltje, geen testikels. Toen mijn moeder tien weken zwanger was van mij is er iets misgegaan met de hormoonhuishouding van de foetus. Er zat bij mij alleen een klein uitstulpsel waar bij andere mensen een vagina of piemel zit.’

De dokter die haar ter wereld bracht, besloot dat Witjes een jongetje moest zijn, een beslissing die haar leven heeft getekend. Haar ouders gingen akkoord. ‘Zo ging dat in de Achterhoek. De dokter spreek je niet tegen.’

Witjes groeide op als Paul. Al op jonge leeftijd wist ze dat ze anders was dan andere kinderen. Ze heeft er nooit met haar ouders over kunnen praten. ‘Het onderwerp was volledig taboe verklaard.’ Paul was een jongen. Punt. En Paul moest dus op voetbal. ‘Ik vond dat verschrikkelijk. Ik voelde me niet prettig tussen de jongens, was erg slecht en zat eigenlijk bijna altijd op de bank.’ Op de middelbare school nam haar angst voor ontdekking toe. ‘Ik leek meer op een meisje dan op een jongen. Toch kwam ik maar niet in de puberteit en ik groeide nauwelijks.’ Ze gymde met de jongens. ‘Het was verplicht om na afloop te douchen. Dat was voor mij een hel. Ik ging altijd zo staan dat niemand iets zag. Het is mij al die jaren gelukt om het verborgen te houden.’

Ze werd niet gepest vanwege haar meisjesachtige uiterlijk. ‘Ik had geleerd om mezelf onzichtbaar te maken wanneer er ‘gevaar’ dreigde. Dat werd al snel een tweede natuur.’ Toen Witjes 18 werd, besloten haar ouders haar mee te nemen naar een endocrinoloog, een specialist op het gebied van de hormoonhuishouding, in het Radboud-ziekenhuis in Nijmegen. ‘Voor het eerst kon ik erover praten. Dat voelde als een bevrijding. Maar tegelijkertijd werd besloten dat ik een hormoonkuur moest volgen om alsnog een jongenspuberteit op te wekken. Dat was het slechtste wat me had kunnen gebeuren. Ik was een meisje, maar werd met testosteron volgespoten om een jongen te worden.’ Het gevolg van de behandeling: ‘Ik ben in korte tijd heel erg gegroeid, mijn stem ging omlaag, ik kreeg lichaamsbeharing.’

Pas toen ze iets later creatieve therapie in Amersfoort ging studeren, vond Witjes de vrijheid om een meisje te worden. Op een verkleedfeestje stelde een vriendin voor dat zij maar in een jurk moest komen. ‘Ze had snel in de gaten dat ik een meisje was.’ Paul werd eerst Pauli en daarna Ella. Witjes volgde wéér een hormoonkuur, maar nu om echt vrouw te worden. Ook kreeg zij, via meerdere operaties, vrouwelijke geslachtskenmerken. Na eerst te hebben gewerkt met verstandelijke gehandicapten, is ze uiteindelijk in de automatisering terechtgekomen. En ze begon op latere leeftijd met hardlopen. Ze is nu de snelste marathonloopster ooit van Amersfoort, de gemeente waar ze woont.

Veel mensen in de Nederlandse marathonwereld kennen Witjes. Maar net als op haar werk weten de meesten van hen niets van haar verleden. ‘Een vriend van mij vertelde me vorig jaar dat er op de atletiekclub over me gesproken werd. Dat mensen dachten dat er iets met mij aan de hand was. Of het niet beter was om maar met hardlopen te stoppen voordat het zou uitkomen. Daar heb ik geen zin in. Hardlopen is voor mij ontzettend belangrijk. Ik ben jarenlang in therapie geweest. Wat mij in mijn jeugd is gebeurd, zal ik nooit helemaal achter me kunnen laten. Nog steeds vliegt het me weleens naar de keel. Soms ben ik een beetje somber over iets anders. Hardlopen is dan voor mij de beste manier om geestelijk en lichamelijk te ontspannen. Dan liever nu maar helemaal naar buiten treden.’

Witjes heeft geen flauw idee of haar verleden als ‘jongen’ haar later als hardloopster enig voordeel heeft opgeleverd. ‘Ik weet het echt niet. Misschien dat die testosteronkuur op mijn 18de wel de reden is. Of dat ik competitiever ben ingesteld omdat ik dat vroeger heb geleerd in een jongensomgeving. Maar ik kon eigenlijk altijd al heel hard lopen, ook toen ik klein was.’ De zaak-Semenya volgt ze met meer dan normale interesse: ‘Het doet me veel, moet ik bekennen. Hoe er over haar wordt gesproken en geschreven laat zien dat mensen weinig benul hebben van hoe ingewikkeld de natuur soms in elkaar steekt.’

Bekend is de commotie rond de in 2007 overleden atlete Foekje Dillema, die interseksuele kenmerken had. Interseksuele vrouwen hebben vaak geen eierstokken en baarmoeder en soms inwendige testes, maar ze zien er verder uit als een vrouw en voelen zich ook zo. Het is het gevolg van een syndroom waarbij het lichaam van een foetus zich, ondanks de aanwezigheid van de ‘mannenchromosomen’ xy, in vrouwelijke richting ontwikkelt. Overigens kreeg Dillema postuum eerherstel van de atletiekunie nadat ze in 1950 na een seksetest uit de atletiek was verbannen; ondanks haar interseksuele kenmerken was ze wél een vrouw.

Anders is transseksualiteit, of transgender, waarbij de biologische seksuele identiteit verschilt van de beleefde seksualiteit – iemand voelt zich vrouw maar heeft het lichaam van een man, of andersom. Een beroemd voorbeeld in de sport is Renée Richards, een Amerikaanse tennisster die als man werd geboren, niet onverdienstelijk tennis speelde, maar na haar geslachtsverandering pas echt doorbrak in het vrouwentennis. In 1977 speelde ze in de US Open samen met Betty Ann Steward de damesfinale dubbel tegen het koppel Martina Navratilova en de Nederlandse Betty Stöve.

Agnes Elling (40) is sportsociologe en werkt op het W.J.H. Mulier-instituut, een centrum voor sociaal-wetenschappelijk sportonderzoek. Ze doet al jaren onderzoek naar de relatie tussen gender en sport; momenteel een studie naar de ervaringen van man-vrouw- en vrouw-man-transseksuelen met sport. ‘De discussie over Caster Semenya is erg lastig. Als straks blijkt dat ze inderdaad interne testikels heeft waardoor ze meer testosteron aanmaakt, zoals wordt gesuggereerd in de uitgelekte rapporten, heeft ze dan een oneerlijk voordeel ten aanzien van de concurrentie? Is ze dan ook echt een man, met de daarmee gepaard gaande fysieke voordelen? Er zijn meer vrouwelijke topsporters die er behoorlijk mannelijk uitzien. Sommige maken van nature veel meer testosteron aan dan gemiddeld. Dat is bij sport meestal een voordeel. Dan is de kans ook groter dat vrouwelijke topsporters meer testosteron aanmaken dan gemiddelde vrouwen. Topsporters zijn per definitie niet gemiddeld. Hoever moet Semenya van het gemiddelde afwijken om oneerlijk voordeel te hebben van die afwijking? En moet je je dan niet ook afvragen of het wel eerlijk is dat Keniaanse langeafstandlopers meedoen aan de Olympische Spelen omdat zij genetisch bevoordeeld zijn door de afmetingen van hun benen, waardoor ze minder snel verzuren? En had de Australische zwemmer Ian Thorpe eigenlijk wel mogen deelnemen aan internationale zwemwedstrijden terwijl hij veel grotere voeten had dan andere zwemmers?’

Elling zelf behoorde tot enkele jaren geleden tot de subtop van Nederland op de 400 meter horden. ‘Terwijl ik er vergeleken met andere atletes niet zoveel voor trainde. Ik had talent, misschien omdat ik een iets hogere testosteronspiegel heb. Ik heb ook een vrij androgyn uiterlijk; mensen raken soms in verwarring omdat ze niet meteen zien of ik een vrouw of man ben.’

Topsportvrouwen willen hun mannelijke uiterlijk nog wel eens compenseren, constateert Elling. ‘Ze verschijnen met gelakte nagels aan de start, ze laten hun haar groeien of ze dragen kettinkjes en ringen. Semenya heeft dat niet gedaan, waardoor haar mannelijke uiterlijk nadrukkelijker op de voorgrond treedt. Maar daarom is het nog niet minder hypocriet dat de seksevraag zich zo op haar richt en zo weinig op westerse sportvrouwen die er net zo goed mannelijk uitzien. Het is opvallend dat Semenya eerst de seksevraag kreeg gesteld en daarna pas de dopingvraag.’

Waar de maatschappij het al lastig heeft met mannelijke vrouwen in de sport, transseksuelen die sport bedrijven worden over het algemeen helemaal met argwaan bekeken.

Elling: ‘Het conservatisme in de sport als het gaat om sekse en seksualiteit maakt het voor iedereen die niet eenduidig in het hokje ‘man’ of ‘vrouw’ past weinig aantrekkelijk zich aan te sluiten bij een reguliere sportvereniging en bij teamsporten. In de reguliere sportcompetities in Nederland zijn voor zover bekend nauwelijks transgender vrouwen actief. Er is in ons land nog weinig discussie over dit onderwerp, wat opmerkelijk is gezien de aanwezigheid van de Vrije Universiteit in Amsterdam als een van de grootste mondiale genderklinieken. In veel landen zijn homosportverenigingen en -evenementen nog het meest toegankelijk voor transgenders.’

Hoe onaantrekkelijk de sport voor transseksuelen kan zijn, heeft designer Sabine (42) persoonlijk ervaren. Sabine is transseksueel, al prefereert zij de term transgender, en ze wás fanatiek amateursporter. En dat terwijl zij in haar jeugd in een christelijk dorp onder de rook van Rotterdam een hekel had aan sport. ‘Sport is heel lijfelijk, het lichaam staat centraal. Ik schaamde mij voor mijn lichaam.’

Dat ongemak nam toe in de puberteit, toen Sabine steeds meer ervan overtuigd raakte dat ze een meisje was in het lichaam van een jongen. ‘Toen ik 17 was, ontdekte ik de punk. Ik kwam na de zomervakantie als punker terug op school met zwart opgemaakte ogen en zwart omhoogstaand haar. Het ging veel beter met me. Ik straalde zelfvertrouwen uit en kreeg daardoor ook respect van mijn klasgenoten.’ Het strenge christelijke geloof van haar ouders had ze daarvoor al vaarwel gezegd. ‘Ik ging design studeren aan de kunstacademie in Amsterdam. Toen ik 21 was, ben ik het traject ingegaan om lichamelijk helemaal vrouw te worden. Voordat je daadwerkelijk wordt geopereerd, moet je eerst ook echt twee jaar als vrouw leven, de real life-test. Ik vond dat niet lastig. Het ging vanzelf. Ik voelde me er prettig bij.’

De passie voor wielersport ontstond rond haar 30ste. Ze werd al snel heel goed en begon wedstrijden te winnen. Niemand wist van haar verleden. ‘Dat ging ook niemand wat aan.’ Twee jaar geleden is ze abrupt gestopt. ‘Na afloop van een wedstrijd die ik had gewonnen, zou ik nog wat sprintjes doen. Gewoon, voor de lol, om het publiek te vermaken. De speaker zei toen in de microfoon dat ik kon gaan sprinten, maar dat ik eerst nog even een seksetest moest doen. Misschien vond hij dat grappig. Maar ik was totaal overdonderd.’ Sabine trok zich direct terug uit de sport waarin zij excelleerde. ‘Ik weet bijna zeker dat ik een zwaar gevecht had moeten aangaan wanneer was uitgekomen dat ik een transgender ben. Ten eerste zouden al mijn prestaties uit het verleden verdacht gemaakt worden. Dat zou nog tot daaraantoe zijn. Ik was veel banger om een ‘geval’ te worden, iemand met wie mensen niet meer normaal omgingen. Dat gevecht was de sport mij niet waard.’

Sportief gezien heeft ze het gelijk aan aan haar kant. ‘Voordat ik geopereerd werd om vrouwelijke geslachtskenmerken te krijgen, heb ik een hormoonbehandeling gekregen met oestrogeen waardoor de vetverhoudingen in je lichaam veranderen. Daarnaast volgde ik een androkuur, die de testosteronproductie in je lichaam volledig afbreekt. Pas twee jaar na de operatie waarbij de testes worden verwijderd die testosteron aanmaken, mag je ook daadwerkelijk als transgender meedoen met wielerwedstrijden voor vrouwen. De Wielren Unie staat dat gewoon toe. Zoals het Internationaal Olympisch Comité na de spelen van Athene in 2004 heeft verklaard dat transgenders mee mogen doen aan de Olympische Spelen.’ De verplichte seksetest voor atleten was door het IOC al na de spelen van 1998 afgeschaft – behalve wanneer er twijfel bestaat over het geslacht van een atleet, zoals nu bij Semenya. De commotie rond de Zuid-Afrikaanse atlete raakt Sabine: ‘Ik volg de zaak op de voet, praat er veel over op nieuwsgroepen op internet waar onder andere transgenders komen. Ik vind het weerzinwekkend wat er nu met haar gebeurt. Er is een soort genderpaniek rondom haar ontstaan. Ze is de speelbal van een hype. Er wordt over haar gesproken alsof ze een freak is. Een soort elephant man.’

Dat Caster Semenya niet wordt gezien als een echte vrouw, past volgens wetenschapper Elling in het stereotiepe beeld van vrouwen en sport: ‘Sport was heel lang het exclusieve domein van mannen. Het werd vrouwen niet eens toegestaan om te sporten. Toen vrouwen dat mannenbastion hadden geslecht en zelf gingen sporten, werd daar een beetje meewarig over gedaan. Vrouwelijke sporters werden manwijven genoemd of ze zouden wel lesbisch zijn. En nog steeds worden veel vrouwelijke topsporters gezien als manwijven.’

Volgens Elling loopt de sport achter op de ontwikkelingen elders in de maatschappij: ‘De maatschappelijke verschillen tussen de seksen zijn de afgelopen decennia kleiner geworden. Sport is daarentegen nog steeds sterk gegenderd. Er bestaat een strenge tweedeling tussen mannen en vrouwen, met aparte competities voor beide seksen. Dat is begrijpelijk. Over het algemeen zijn mannen nu eenmaal sterker dan vrouwen. Maar die tweedeling doet tegelijkertijd geen recht aan de menselijke diversiteit. Wedstrijdsport kán misschien geen recht doen aan de menselijke diversiteit, maar de sportwereld kan nog wel veel toegankelijker worden voor transgender vrouwen.’

tekst Binnert de Beaufort. De Volkskrant 24 oktober 2009

[Frederique_]

Ik stond ook op het punt om het artikel over te tikken, vond het erg begripvol.

Bedankt,

Frederique

[joyke]

Vandaag een positief bericht gehoord van mijn sportbond(midgetgolf).
Ik had bij hun de vraag neergelegd over hoe en wanneer ik nu naar de damesklasse kan/mag overstappen. Mede omdat wij vallen onder de NOC/NSF. Nu blijkt dat het bestuur al een beslissing genomen heeft omtrend mijn vragen.

De datum van overstappen naar de dames gaat in de dag nadat ik geopereerd ben. Zodra alle mannelijke geslachtskenmerken weg zijn dus.
een ander paspoort heb ik dus niet eens nodig dan.
Wel verrassend als je zelf van de officiele lezing uitgaat.

Joy

[fenna69]

vanuit het IOC zijn er richtlijnen over hoe om te gaan met sporters die een transitie hebben ondergaan. Lang niet alle nationale sport bonden hebben voor dat soort situaties eigen reglementen (al dan niet gebaseerd op de IOC richtlijnen) en dus is er ruimte voor individuele beoordelingen.

Mijn ervaring met de KNSB (schaatsbond) is dat ze geen eigen reglementen hebben hieromtrent (ook de internationale schaatsbond niet) en daarom de IOC richtlijnen volgen tav mijn persoontje. Derhalve moet mijn nieuwe geslacht wettelijk erkend zijn en de operatie tenminste 2 jaar terug uitgevoerd en moet voldoen aan de voorwaarden zoals vermeld in die IOC richtlijnen (oa permanent onvruchtbaar). Verder wordt er ook nog gekeken naar de uitslagen van bloedonderzoeken en die worden oa vergeleken met de doping waardes.

groetjes, Fenna

[joyke]

vanuit het IOC zijn er richtlijnen over hoe om te gaan met sporters die een transitie hebben ondergaan. Lang niet alle nationale sport bonden hebben voor dat soort situaties eigen reglementen (al dan niet gebaseerd op de IOC richtlijnen) en dus is er ruimte voor individuele beoordelingen.

Mijn ervaring met de KNSB (schaatsbond) is dat ze geen eigen reglementen hebben hieromtrent (ook de internationale schaatsbond niet) en daarom de IOC richtlijnen volgen tav mijn persoontje. Derhalve moet mijn nieuwe geslacht wettelijk erkend zijn en de operatie tenminste 2 jaar terug uitgevoerd en moet voldoen aan de voorwaarden zoals vermeld in die IOC richtlijnen (oa permanent onvruchtbaar). Verder wordt er ook nog gekeken naar de uitslagen van bloedonderzoeken en die worden oa vergeleken met de doping waardes.

groetjes, Fenna

Even een korte reactie.

Schaatsen valt onder topsport(olympisch) dan neem ik aan.
Midgetgolf is een breedtesport en zal nooit olympisch worden. Verder neem ik aan dat mijn bond samen met een jurist het een en ander heeft uitgezocht.

Joy

[fenna69]

Hallo Joy,

Ik haakte er op in met mijn ervaringen omdat je zelf aangeeft dat de midgetgolf bond valt onder het NOC/NSF ... en dat is internationaal weer aangesloten bij het IOC ... en wat ik zei .... lang niet elke bond heeft hier speciale reglementen voor, dus is er veel ruimte voor individuele beoordelingen per bond en wat de ene bond beslist, hoeft niet te gelden voor wat een andere bond beslist.

overigens is er binnen de knsb ook heeeeel erg veel breedte sport

groetjes, Fenna